"Пит"-ийн тухай хөөрөлдөхүй

Питбулл төрлийн нохойнууд

Питбулл гэдэг нохой  Монголд "моодонд" орж байсан цаг саяхан. Бие жижгэвтэр боловч цул булчин, өвдөх айхыг мэддэггүй амьтан. Тиймээс ч  "рингэнд" хүч үздэг "мэргэжлийн тамирчин" гэгддэг. Гэхдээ өнөөдөр "моодонд" байгаа үүлдрүүд гэвэл "Кавказ", "Дундад ази" хоёр л байх шив дээ. Харин  энэ удаа "Пит"-ийн тухай ярья. Дараагийн удаа Монголчуудын ихээр сонирхож байгаа  бусад үүлдрийн тухай цуврал маягаар бичих санаа байна. Нуршихгүй, гэхдээ  сонирхолтой мэдээлэл оруулахыг хичээх болно.

Питбулл нь албан ёсны  үүлдрийн нэр биш, харин ижил төстэй шинж чанартай, биеийн бүтцээрээ хоорондоо адил төстэй  нохдын ерөнхий нэр томьёо юм.  "Эмч" гэдэг  шиг л ерөнхий нэр. Эмч дотроо хүүхдийн, дотрын, эмэгтэйчүүдийн гэх мэтээр ялгардаг шиг Пит бас дотроо олон янз байнаа.
Гол таних тэмдэг, онцлог нь тачир үс, булчинлаг бадируун бие, хүчирхэг эрүү бүхий том толгой юм.
"Американ Стафордшэ Терьер", "Американ Питбулл  Терьер", "Стафордше Терьер", "Американ буллдог" зэрэг үүлдрүүд болон тэдгээрийн  эрлийз, ижил төстэй ноход бүгд "Пит" гэдэг нэрэнд хамаарна.

Терьер (Блак энд Тан- Бор халтар терьер)

Гарал үүслийн хувьд аль 18-р зууны сүүл үеэс (1790 оны хавьцаа) терьер, буллдог хэмээх хоёр үүлдрийн нохойг хооронд нь эрлийзжүүлэх замаар гаргаж авсан түүхтэй аж. Терьер бол жижиг биетэй бөгөөд газар дор амьдрах аливаа ан амьтны нүхэн үүр  рүү нь орж хөөж гаргаж ирээд буудуулж агнуулдаг "сургуультай" нохой юм. Дотроо мөн олон төрөл бий. "Инглиш Терьер", "Блак энд Тан Терьер" гэх  мэт. Буллдог  нь үхэр малтай "ноцолддог", золбирч "шилэрсэн"  үхрийг хөөж  ирдэг "ажил" хийхээс гадна  "булл бэйтинг" гэж нэрлэгдэх нэгэн төрлийн амь дүйсэн тэмцээнд хүч үздэг   нохой  байж. (Булл гэдэг нь  англиар "бух", "Дог" гэдэг нь "нохой"  гэсэн үг аж.) Үзэж байгаа үзэгчдэд л зугаатай байсан болохоос нохойнд ямар юмных нь  зугаатай  байхав дээ.
Ийнхүү зорилготой үржүүлгийн үр дүнд  жижгэвтэр булчинлаг биетэй, аймшиггүй зоригтой, хатуужил тэвчээр сайтай, том дөрвөлжин данхар толгойтой  Питбулл (буюу Пит) гэх "шинэ үүлдэр" бий болжээ...

Булл бэйтинг шоу

"Булл бэйтинг" гэдэг нь нохдыг бух руу  турхирч, эцсийн зорилго нь  бухыг  хөдөлж чадахааргүй байдлаар "барьж унагах"  зорилготой "спорт"  байж. Англид энэ нь бүр үндэсний уламжлалт тэмцээн (13-р зуунаас 18-р зуун хүртэл)  болтлоо өргөжиж ирээд 1836 онд л хууль гарч хориглосон түүхтэй аж.  Бүр Чингис хаан Хамаг Монгол улсыг байгуулахаас өмнө л  "Булл бэйтинг" үүсэж байсан гээд бодохоор их эртний  түүхтэй  байгаа биз?   Энэ тэмцээний үеэр бооцоо тавьдаг, зугаацдаг байсан бөгөөд мөн тухай үед үйлчилж байсан хууль журмаар бол зөвхөн  нохдоор боорлуулсан  бухыг л алж махыг нь хүнсэнд хэрэглэдэг байж.  Ингээгүй бухыг алж идэхийг хориглосон байж. Нохойд боорлуулж "зовоосон" бухны мах зөөлөн бөгөөд тэжээллэг байдаг гэж үздэг байжээ.

Буллдог (цагаан)

Энэ "тэмцээнд" зориулж нохойны зуух чадвар, биеийн хөгжлийг сайжруулж, овор  хэмжээг нь багасгаж хурдан бөгөөд зоригтой, зуулт сайтай шинэ үүлдэр бий болгосон нь мөнхүү "Буллдог" юм байна. Бухыг "унагаж  авах" ганц арга нь бухын хоншоорноос зууж аваад доош нь дарж сөгдүүлэх явдал. Учир нь хоншоор нь хамгийн эмзэг, зөөлөн бөгөөд мэдрэмтгий хэсэг аж. Буллдог төрлийн нохойны эрүүний булчин маш сайн хөгжсөн учраас  зуултаа барагтай бол тавьдаггүй. Хүмүүсийн ярьдаг шиг уг нохойны эрүүнд элдэв "цоожилдог механизм" байхгүй. Гэхдээ зуултыг нь тавиулахын тулд аманд нь саваа мод хийж хөших хэрэг гардаг.  Питбулл төрлийн нохойны зуулт ийм айхтар лав гүнзгий, хүчтэй учраас үүсгэх гэмтэл, шарх нь бусад үүлдрийн нохойг бодвол илүү ноцтой байдаг. Зуусан л бол тавьдаггүйгээс гадна хүчтэй сэгсэрч угзардаг нь их аюултай. Үүнээс гадна маш тэнхээтэй, барагтай бол цуцахгүй.
 
Тэмцээн явуулах газарт  бухын  эвэрний угнаас  эсвэл хүзүүвчнээс бэхэлсэн эргүүлэгтэй 10 метр орчим урт бөхөөхөн уяагаар шон юм уу гадаснаас уяна. Бух гадсаа тойрон 10 м радиустай тойрог дотор чөлөөтэй эргэж тойрох боломжтой байна. Нохой болгон бухын хоншоорноос зууж авч чадахгүй  учраас мөн ч олон тооны нохой бухын эвэрт сүлбүүлж, гэдсээ хүүлүүлж, ясаа бяцлуулж,  эсвэл бяц даруулж алуулж байсан байх юм. Хүчтэй, догшин бух, ялангуяа нүдэнд нь нунтаг хар чинжүү (перец) цацчихаар бүр улангасан уурладаг аж.  Тэмцээний үеэр  зөвхөн нохой ч биш, нохдын эзэд ч бас бухын эвэрт нь өлгөгдөн агаарт шидэгдэх, гэмтэх  тохиолдол их гардаг байжээ.

"Хархдах" тэмцээн (талбайн голд жижиг нохой харх барьж байна)

Бух боорлож унагаах (Булл бэйтинг) "тэмцээн" хуулиар хориглогдсоны    дараа  ийм төрлийн нохойны  үржүүлгийн ажил зогсож, "ажилгүй" олон нохой бий болсон боловч "харх барих" тэмцээн дэлгэрсэний  ачаар дахин "ажилтай" болжээ.  "Харх барих" буюу "хархдах" тэмцээнд өгөгдсөн  хугацаанд хамгийн олон харх барьж алсан нохой түрүүлдэг байсан аж.  Тэмцээн болох газар нь  тодорхой хэмжээний урт өргөнтэй ухсан газар, эсвэл үзэгчдээс тусгаарлаж барьсан ханан хаалт бүхий талбай бөгөөд дотор нь олон харх хийгээд нохойгоо тавьж бариулдаг байж. "Тайни" хэмээх нэртэй "Блак энд Тан Терьер" ба Буллдогийн эрлийз нэгэн жижигхэн  (5 паунд буюу 2 кг 200 грамм жинтэй) нохой  5 минут 30 секундэд 100 харх алж рекорд амжилт тогтоож байсан байх юм. Хархдах тэмцээн явагддаг ухсан нүхэн талбайг "пит" гэж нэрлэдэг учраас "Питбулл" гэдэг нэр үүссэн бололтой.  "Пит буллдог терьер" хэмээх  нэрнээс буллдог ба терьер гэдэг үгнүүд "гээгдэж" Питбулл эсвэл бүр товчхоноор "Пит" гэх болжээ.  

Англиас Америк тив рүү суурьшигчид нохойгоо авч очоод нохой зодооныг үргэлжлүүлэн "хөгжүүлж" ирсэн аж.  Нохой зодоонд голдуу Пит булл буюу буллдогийн төрлийн нохойнууд "оролцдог". Хэдийгээр хууль бус болоод удаж байгаа боловч өнөөг хүртэл нохой зодооныг ашиг олох зорилгоор нууцаар явуулдаг хэрэг мэр сэр гарсаар. Хамгийн их шуугиан тарьсан хэрэг 2007 онд шүүхээр шийдэгдэж, АНУ-ын Жеоржиа мужийн Атланта хотын (Америк хөлбөмбөгийн) багийн гол тоглогч Майкл Вик 23 сарын хоригдох ял авч торгууль төлж байжээ. Вик спортын амьдралаа орхиход хүрч "Атланта Фалконс" багтайгаа хийсэн 10 жилийн 130 сая долларын гэрээгээ цуцлуулж байсан бөгөөд "Найк" (NIKE ), "Адидас" (ADIDAS) компаниуд Виктэй  байгуулсан гэрээгээ түдгэлзүүлж, нэрийн барааны дэлгүүрт  зарагдаж байсан түүний нэртэй бүх барааг буцаан татаж  байсан аж. Мөн Америкийн Үндэсний Хөлбөмбөгийн Лиг (NFL) өөрийн вэбсайт дээр зарагдаж байсан Майкл Виктэй холбоотой бүх барааг борлуулахыг зогсоож байсан юм. Викийн эзэмшлийн газар дээр мөрийтэй нохойн зодоон зохион байгуулдаг байсан бөгөөд Вик өөрөө 40 мянган доллар хүртэл хэмжээний мөрий тавьдаг байсан гэдэг. Эзэмшлийн газраас нь нийт 66 нохой хурааснаас 55 нь Питбулл байсан гэдэг. Зодоонд ялагдаж, бараг үхлүүт болсон нохойг гүйцээж алаад тэндээ газар булдаг байсан нь илэрч 10 гаруй нохойны араг яс олж тогтоосон байдаг.  

Вэст Виржиниа мужаас сонгогдсон ахмад Сенатч Роберт Боерд энэ хэрэгтэй холбогдуулан  хэлсэн үгэндээ, "Нохойн зодоон бол хамгийн адгийн бөгөөд зэрлэг байдлын илрэл болсон тэвчишгүй хэрцгий, харгис үйл явдал юм. Тэгэхээр хэн нь жинхэнэ араатан бэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Ринг дотор байгаа нь уу, рингний гадаа зогсоод турхирч байгаа нь уу?" гэжээ. Үнэн үг.  Ялангуяа нохой зодооныг Монголд "хөгжүүлж", ивээн тэтгэж, зохион байгуулж, нохойтойгоо оролцож байгаа  бүх "нохой сонирхогч" нэртэй нохой тамлагч нарт  энэ үг маш их хамаатай!

Америкийг нэгэнтээ "байлдан дагуулж" байсан энэ нохой өнөөдөр олон хот, мужид "оршин суух" эрхээ хасуулаад, эсвэл тодорхой болзолтойгоор хязгаарлагдмал эрхтэй амьдрах боломжтой, "асрамжийн газраас" хүмүүсийн  өргөж авах хамгийн дургүй бөгөөд хамгийн их "унтуулдаг" (тариа хийж амийг нь таслах) нохой болж хувирчээ. Нэр хүнд нь "шалдаа бууж", хүмүүс өхөөрддөг биш эсрэгээрээ айдаг, тойрч явдаг болжээ.  Ямар тахил нь буруу өрөгдчихөв өө гэдэг асуулт гарч ирнэ биз?

Нохойндоо биш юм аа. Бусад олон үүлдрээс ялгарах  дайчин зориг, хүч чадлыг нь буруу зорилгоор ашиглаж, хөгжүүлж ирсэнд л байгаа юм. Энэ чанаруудыг нь ашиглаж зодооны "тэмцээнд" оролцуулан  мөнгө олох хэрэгсэл болгож, зориудаар түрэмгий, догшин болгож "хүмүүжүүлсэний" гайгаар "хэрэгт холбогдох нь" олширч, үүний улмаас олонд  муу нэртэй болж  ирсэн  байна. Пит тэжээж байгаа хүмүүс нохойгоо хүнтэй болон бусад гэрийн амьтантай  (нохой, муур г.м) "зөв боловсон" харьцдаг болгож сургах  тал дээр огт анхаардаггүй  учраас "таньдаггүй" нохойтой таарамж тун муутай, гэрийн муур барих, тэр ч байтугай хүн рүү дайрах, барих тохиолдол гарах нь ихэсчээ. Хүүхэд барьсан тохиолдол олширсон байна.

Монголд хууль эрх зүйн орчин боловсронгуй болоогүй завсрын энэхэн үеийг далимдуулж  нохой зодоон гэх "тэмцээнийг" зохион  байгуулж , ашиг орлогын эх үүсвэр болгон ашиглах явдал гарах болжээ. Улсын циркийн манеж дээр нохой зодолдуулж хүүхэд багачуудгүй "цус үзэж" улайрч байв даа. Зодолдохдоо сайн гэх үүлдрүүдийг оруулж ирэх болсоны  жишээ нь өмнө өгүүлсэн "Кавказ" болон "Дундад ази" хэмээх нохойнууд юм. Угтаа бол тэдгээр үүлдрүүд нь "малч нохдын" бүлэгт багтдаг.  Одоо "Кангал" орж ирж байгаа бололтой.

Нохой зодооныг хөгжингүй орнуудад амьтан тамлаж байна гэж үздэг учраас хорьсон байдаг. Манайд мөн хориглосон хууль гаргаж зохицуулахгүй бол дараа нь замбараагүй байдлаа  засах гэж тэрнээсээ их зардал, ажил болох аюултай. Нохойн зодооныг өөгшүүлдэг, сурталчилдаг хүмүүс, вэбсайтууд ажиллуулдаг хүмүүс цөөнгүй  байгаа нь харамсалтай.  Нохой сонирхогч, нохойнд хайртай хүмүүст зориулсан гэх сайтууд үнэндээ харгислал, амьтан тамлалыг дэмжиж өөгшүүлж байна гэхэд хилсдэхгүй.
Тийм сайтуудыг хүнлэг бус чанар, амьтан зовоохыг сурталчилсан шалтгаанаар хорих хэрэгтэй юм. Гэхдээ мэдээж эхлээд хууль эрх зүйн нөхцлийг нь бүрдүүлэх хэрэгтэй бөгөөд энэ тал дээр манай хууль тогтоогчид анхаарахаас гадна,  нохой, амьтанд хайртай иргэд маань санаачлага гаргах  шаардлагатай байна.  Голдуу хятадын вэбсайтанд тавигдсан нохойн зодоонтой янз бүрийн видео бичлэгүүдийг энд тэндээс олж тавьсан сайтууд:

http://dotno_niaz.blog.gogo.mn/index.html
http://hotoch-banhar.weebly.com/
http://www.chono-erleg.com/

Зөв хүмүүжилтэй нохой ямар ч том биетэй, гарал үүсэлтэй байсан олны дунд хэл ам хийхгүй биеэ "зөв боловсон" авч явж чаддаг.  Сайхан ааштай, дөлгөөн нохой бол  таних танихгүй хэний ч хайрыг татдаг байхад  ууртай, ярдаг нохой хүний зэвүү дургүй хоёрыг зэрэг хүргэдэг.  Ингэхээр хамаг асуудал нохойны үүлдэр, гарал, биеийн хэмжээндээ биш, харин эзэнд нь байгаа юм. Эцсийн дүндээ эзэн хүн бүх хариуцлагаа үүрдэг учраас нохой тэжээнэ гэдэг бол тоглоом биш, эсрэгээрээ хариуцлагатай "ажил" юм. Иймээс гэртээ нохой тэжээх шийдвэр гаргахаасаа өмнө сайн бодох хэрэгтэй.Ямар үүлдрийн нохой тэжээх вэ, ямар хоол унд, байр сав хэрэгтэй вэ, энгийн командуудыг яаж зааж сургах вэ гэх мэтийн асуултанд хариу өгөх ном, лавлах уншиж,   шийдвэрээ зөв  гаргах нь хожим амаа барихгүй, нохойгоо зовоохгүй, хэн хэн нь сэтгэл хангалуун хамтдаа амар сайхандаа жаргах үндсийн үндэс болно. Нохой хүний нөхөр гэдэг  үнэн үг.  Нохойгоо хүний нөхөр байлгахын тулд эзэн нь өөрөө эхлээд "хүн" байх хэрэгтэй юм шүү.